Vụ bắt giữ làm đổ bể kế hoạch ngăn IS trỗi dậy

Vụ bắt giữ một thủ lĩnh al-Qaeda được giao sứ mệnh dằn mặt chi nhánh tại Iraq đã khiến Nhà nước Hồi giáo (IS) rộng đường trỗi dậy.

Abd al-Hadi al-Iraqi. Ảnh: AP

Tối 16/10/2006, Thổ Nhĩ Kỳ chặn chiếc xe đi qua Gaziantep, Thổ Nhĩ Kỳ khi nó đang trên đường đến Kilis, thị trấn sát biên giới Syria. Trên xe có hai người đàn ông, một phụ nữ và 4 trẻ em. Người đứng đầu nhóm ban đầu khai y là người Iran nhưng sau đó nói rằng y tên là Abdulrahman bin Yar Muhammad, người Afghanistan, muốn đến châu Âu xin tị nạn. Cuối cùng, y xin tị nạn tại Thổ Nhĩ Kỳ chứ nhất quyết không muốn bị trả về Afghansitan.

Thực ra, y là Abd al-Hadi al-Iraqi, một thủ lĩnh cấp cao của al-Qaeda. Y được giao sứ mệnh đến Iraq để tái lập kiểm soát của al-Qaeda đối với chi nhánh tại Iraq, theo Foreign Policy.

IS chính thức tuyên bố thành lập "vương quốc Hồi giáo" vào năm 2014 nhưng những manh nha đã bắt đầu trước đó từ lâu. Ngay một ngày trước khi al-Iraqi bị bắt, chi nhánh al-Qaeda tại Iraq tuyên bố thành lập Nhà nước Hồi giáo Iraq (ISI), tiền thân của Nhà nước Hồi giáo (IS) mà không hề hỏi ý kiến của ban cầm đầu al-Qaeda ở Pakistan.

Quyết định thành lập ISI đặt ra thách thức nghiêm trọng đối với quyền lực al-Qaeda và báo hiệu "một cuộc ly dị" nhuốm màu bạo lực giữa al-Qaeda và chi nhánh "nổi loạn" tại Iraq.

Cầu nối với cha đẻ IS

Abd al-Hadi al-Iraqi gia nhập al-Qaeda vào đầu thập niên 1990 và sống ở Afghanistan. Y là người Kurd xuất thân từ thành phố Mosul, Iraq và từng phục vụ cho quân đội Iraq trong chiến tranh Iran-Iraq.

Đến năm 1998, al-Iraqi đã có mặt trong hàng ngũ thủ lĩnh cấp cao của al-Qaeda. Tháng 6/2001, al-Iraqi trở thành một trong 10 thành viên của Ủy ban tham vấn al-Qaeda, cơ quan cố vấn cho Osama bin Laden.

Sau vụ tấn công khủng bố 11/9, y được chỉ định làm tư lệnh al-Qaeda ở bắc Afghanistan. Với nguồn gốc Iraq, y cũng giúp al-Qaeda mở chiến lược bành trướng sang quê nhà. Y đóng vai trò quan trọng trong nỗ lực của al-Qaeda nhằm thu nạp Abu Musab al-Zarqawi, người Jordan, cha đẻ của IS sau này.

Lúc bấy giờ, Zarqawi là thủ lĩnh của tổ chức Hồi giáo cực đoan al-Tawhid wal-Jihad. Al-Qaeda đã giúp Zarqawi thiết lập một trại huấn luyện ở Afghanistan nhưng y không cam kết trung thành với Osama bin Laden. Điều này gây khó khăn cho các cuộc đàm phán giữa Zarqawi và al-Qaeda sau khi Zarqawi chuyển sang Iraq.

Al-Iraqi trở thành một trong những đại diện quan trọng của al-Qaeda để đàm phán với Zarqawi về việc cam kết trung thành với Osama bin Laden, nhằm được al-Qaeda hỗ trợ tài chính.

Zarqawi yêu cầu được hỗ trợ tài chính vào năm 2003 nhưng al-Iraqi không đồng ý vì lo ngại việc chuyển tiền sẽ không an toàn. Cuối cùng, al-Iraqi cử phái viên Hassan Ghul đến Iraq để thương lượng.

Khi Gul và Zarqawi gặp nhau tháng 1/2004, Zarqawi thẳng thắn giải thích chiến lược của y ở Iraq là kích động bạo lực giáo phái. Y nói y sẽ ám sát các thủ lĩnh tôn giáo và lãnh đạo chính trị người Hồi giáo Shiite. Gul bị lực lượng người Kurd bắt giữa khi đang trên đường rời Iraq. Khai nhận với các nhà điều tra CIA, Gul cho biết al-Iraqi đã khuyến cáo Zarqawi không được kích động giết chóc giữa những người Hồi giáo.

Sau khi Zarqawi bày tỏ thái độ sẵn sàng mở một tuyến đường để các thành viên al-Qaeda sang Iraq chiến đấu, al-Iraqi ngỏ ý sẽ đích thân đến Iraq. Một báo cáo của Ủy ban Tình báo Thượng viện Mỹ cho biết Zarqawi đã cự tuyệt gợi ý này vì lo ngại al-Iraqi sẽ đe dọa quyền lãnh đạo của y tại Iraq.

Cuối cùng, Zarqawi tuyên thệ trung thành với Osama bin Laden vào tháng 10/2004 bằng quyết định thành lập tổ chức al-Qaeda tại Iraq (AQI). Tuy nhiên, Zarqawi giải thích rằng y quy phục Osama bin Laden chỉ vì y "tôn trọng những người anh em ở al-Qaeda hiểu được chiến lược của y". AQI ra đời nhưng Zarqawi vẫn duy trì chiến lược kích động bạo lực giáo phái tại Iraq. Al-Qaeda phải tiếp tục tìm cách chế ngự Zarqawi.

Abu Musab al-Zarqawi, cha đẻ của IS. Ảnh: AP

Nỗ lực chế ngự

Tháng 7/2005, Ayman al-Zawahiri, phó tướng al-Qaeda, gửi thư cảnh báo Zarqawi không được gây thù chuốc oán với người dân Iraq và "tránh cảnh giết chóc". Bức thư này lọt vào tay các điệp viên tình báo Mỹ. Sau khi Giám đốc Cơ quan tình báo quốc gia Mỹ John Negroponte công bố bức thư này, người phát ngôn của Zarqawi nói đây là thư giả.

Mối bất hòa giữa al-Qaeda và Zarqawi lên mức đỉnh điểm vào tháng 11/2005 khi các tay súng của Zarqawi đánh bom ba khách sạn ở Amman, Jordan, làm hơn 60 người thiệt mạng. Ba ngày sau vụ đánh bom, Atiyah Abd al-Rahman, một thủ lĩnh al-Qaeda ở Iran, viết thư cho Zarqawi yêu cầu y chấm dứt mọi hoạt động bạo lực bên ngoài Iraq.

Rahman khẳng định lá thư của Ayman al-Zawahiri gửi vào tháng 7/2005 là thật. Rahman yêu cầu cải thiện sự phối hợp giữa al-Qaeda và AQI và cho rằng đó mới là nhiệm vụ AQI cần tập trung, chứ không phải "cử những người anh em thực hiện một số chiến dịch giống như vụ đánh bom khách sạn Amman".

Cuối cùng, Zarqawi cũng chịu lắng nghe phần nào. Tháng 1/2006, y thành lập một liên minh giữa các nhóm jihad Iraq có tên gọi Hội đồng Jihad Shura (MSC) để xoa dịu các lo ngại của ban cầm đầu al-Qaeda. MSC chỉ định một người Iraq làm thủ lĩnh và Zarqawi chấp thuận giảm phô trương thanh thế.

Tuy nhiên, MSC chỉ là vỏ bọc che mắt. Quan trọng hơn, liên minh này không bao gồm nhóm jihad lớn thứ hai ở Iraq, Ansar al-Sunnah, với nền tảng là thành viên người Kurd và có mối quan hệ nghi kị với Zarqawi.

Ngày 26/1/2006, phó tướng al-Qaeda Ayman al-Zawahiri viết thư cho Ansar al-Sunnah, yêu cầu AQI hợp nhất với Ansar al-Sunnah. Ba ngày sau đó, phó tướng này gửi thêm một bức thư kêu gọi "mọi cản lực ngáng đường tiến trình hợp nhất phải bị loại bỏ".

Một trong những cản lực đó có lẽ là Zarqawi. Trong thư, ban lãnh đạo al-Qaeda thông báo rằng sẽ thúc đẩy việc hợp nhất "bằng cách gửi một người anh em đáng kính trọng và là một thủ lĩnh tài đức" đến Iraq. Al-Qaeda không tiết lộ danh tính nhưng nói rằng "các bạn biết ông ấy rất rõ".

Rõ ràng lá thư của al-Qaeda ngụ ý rằng Abd al-Hadi al-Iraqi, người Kurd có gốc gác ở Mosul, sẽ được gửi về quê hương để "dằn mặt" Zarqawi.

Zarqawi bị tiêu diệt vào tháng 6/2006 trong một vụ không kích của Mỹ và ghế thủ lĩnh AQI được thay thế bởi Abu Hamzah al-Muhajir, người Ai Cập. Mặc dù có mối quan hệ từ lâu với al-Qaeda, Muhajir vẫn tiếp tục xu hướng đưa AQI rời xa bộ máy lãnh đạo trung ương al-Qaeda. Ngày 15/10/2006, MSC thông báo giải thể để các nhóm thành viên gia nhập một tổ chức mới có tên gọi Nhà nước Hồi giáo ở Iraq (ISI).

Các lãnh đạo al-Qaeda không được tham vấn về quyết định thành lập ISI nhưng lúc bấy giờ họ có thể thấy an tâm vì Abd al-Hadi al-Iraqi đã đến gần biên giới Iraq và họ tin rằng y có thể giải quyết êm đẹp mọi chuyện. Tuy nhiên, al-Iraqi đã bị bắt tại Gaziantep, một ngày sau khi ISI được tuyên bố thành lập. Al-Iraqi sau đó được Thổ Nhĩ Kỳ bàn giao cho Mỹ và bị giam tại nhà tù vịnh Guantanamo.

Với vụ bắt giữ đó, nỗ lực của al-Qaeda nhằm kiểm soát phong trào jihad ở Iraq đã tan tành mây khói và phong trào mà Zarqawi khai sinh đã vượt ra khỏi quỹ đạo ban đầu để trở thành IS sau này, gieo rắc chết chóc ở Iraq, Syria và nhiều nơi khác trên thế giới.

Xem thêm: Trump có thể đẩy quân nổi dậy Syria vào bước đường cùng

Hồng Vân