Thúc đẩy mô hình kinh tế chia sẻ

Năm 2014, đại diện tiêu biểu cho mô hình kinh tế chia sẻ là Uber xuất hiện tại thị trường Việt Nam. Các hãng taxi truyền thống kịch liệt phản đối trong khi các cơ quan quản lý tỏ ra lúng túng, e dè trước mô hình kinh tế chia sẻ quá mới lạ này. Thậm chí đã có những đề xuất cấm hoạt động dịch vụ Uber tại Việt Nam. Tuy nhiên 5 năm sau, Thủ tướng Chính phủ đã ký quyết định thông qua đề án thúc đẩy mô hình kinh tế chia sẻ tại Việt Nam.

Sơ đồ mô hình kinh tế chia sẻ

* Kinh tế chia sẻ là gì?

Khi ai đó có nhu cầu về một sản phẩm, dịch vụ nào (cầu) thì họ sẽ mua hay thuê sản phẩm, dịch vụ ấy từ một nhà cung cấp (cung). Sản phẩm, dịch vụ ấy có thể là tài sản hữu hình hay tài sản vô hình như kỹ năng cá nhân và thời gian rảnh rỗi. Từ đó tạo nên một nền kinh tế cung - cầu, có bên bán/thuê và bên mua/thuê.

Điều chưa hợp lý là tại cùng một thời điểm có những người sở hữu tài sản (hữu hình hoặc vô hình) dư thừa, chưa sử dụng đến, có những người cần những tài sản ấy nhưng không biết đến người có tài sản để mua/thuê và họ đi mua/thuê ở những đơn vị cung cấp khác. Điều này tạo nên một sự lãng phí tài nguyên của xã hội.

Trước đây, không có giải pháp hiệu quả nào để những người cần và người có tài sản dư thừa tìm đến nhau. Tuy nhiên, ngày nay với sự phát triển của internet và các thiết bị ứng dụng công nghệ thông tin như smartphone, điều này đã thay đổi. Người có tài sản dư thừa đã có điều kiện để chia sẻ tài sản đó cho người cần (theo sơ đồ mô tả).

Khái niệm về nền kinh tế chia sẻ hay mô hình kinh tế chia sẻ ra đời trên thế giới cách đây trên 10 năm với những doanh nghiệp đầu tiên là Uber và Airbnb. Vì quá mới mẻ nên ngay cả tên gọi kinh tế chia sẻ (sharing economy) cũng chưa thống nhất, còn được gọi theo nhiều tên khác nhau như kinh tế cộng tác (collaborative economy), kinh tế theo nhu cầu (on-demand economy), kinh tế nền tảng (platform economy), kinh tế truy cập (access economy), kinh tế dựa trên các ứng dụng di động (app economy)… Tuy nhiên, điểm thống nhất là: Kinh tế chia sẻ là một mô hình kinh doanh mới của kinh doanh ngang hàng, tận dụng lợi thế của phát triển công nghệ số giúp tiết kiệm chi phí giao dịch và tiếp cận một số lượng lớn khách hàng thông qua các nền tảng số.

* Vấp phải nhiều trở lực

Không chỉ ở Việt Nam, tại các nước Đông Nam Á và nhiều nước khác trên thế giới, mô hình kinh tế chia sẻ mà điển hình là Uber vấp phải rất nhiều phản ứng tiêu cực của các doanh nghiệp theo mô hình kinh tế truyền thống và của cơ quan quản lý.

Trong quan hệ kinh tế truyền thống có hai bên cung và cầu, trong đó bên cung là đơn vị kinh doanh và đã được xác lập các quy chế quản lý (thuế, đăng ký kinh doanh…). Với mô hình kinh tế chia sẻ, ngoài hai bên cung (người sở hữu xe, người chủ nhà…) và cầu (người thuê xe, khách thuê nhà…), còn có bên thứ ba là nhà cung cấp dịch vụ kết nối (Uber, Grab, Airbnb…). Bên trung gian này chẳng những không cần có tài sản (xe, nhà…) để cung cấp dịch vụ, mà cũng chưa hề có các quy định pháp lý rõ rệt để quản lý.

Chính vì vậy, những người tham gia mô hình kinh tế truyền thống như: giới kinh doanh taxi, xe ôm… đã phản đối mạnh mẽ Uber, Grab. Kinh tế chia sẻ còn gây ra nhiều lúng túng cho cấp quản lý, điều hành nền kinh tế. Sự lúng túng này không chỉ xảy ra ở Việt Nam mà cả ở thế giới, có khi dẫn đến một phản ứng thái quá: không quản được thì… cấm!

Sau 4 năm hoạt động, Uber đã rời khỏi Việt Nam vào tháng 4-2018. Nguyên nhân chính được nêu ra là do chuyển nhượng cổ phần cho Grab, nhưng nguyên nhân xa hơn không loại trừ việc vất vả đối phó với taxi truyền thống cùng nhiều bất cập trong việc quản lý của các cơ quan chức năng.

* Vẫn liên tục phát triển

Trên thế giới, mặc dù vấp phải nhiều trở lực nhưng với những đặc điểm ưu việt của mình, nền kinh tế chia sẻ vẫn liên tục phát triển. Theo điều tra của một dự án nghiên cứu do PricewaterhouseCoopers thực hiện, số liệu cho thấy chỉ với 5 lĩnh vực chính bao gồm: du lịch, vận tải, tài chính, nhân lực, dịch vụ video trực tuyến và ca nhạc, các ứng dụng mô hình kinh tế chia sẻ trong kinh doanh đạt doanh thu toàn cầu 15 tỷ USD trong năm 2014, và có khả năng lên tới khoảng 335 tỷ USD trong năm 2025.

Ở Việt Nam, sau khi Uber rút lui, Grab đang phát triển mạnh và bên cạnh lĩnh vực chủ yếu là vận chuyển hành khách còn có thêm giao nhận thức ăn (GrabFood). Đa số các doanh nghiệp phát triển theo mô hình kinh tế chia sẻ chọn lĩnh vực vận chuyển hành khách như: GoViet, FastGo, GoNow, Vato… Bên cạnh đó là dịch vụ vận chuyển hàng hoá như Ahamove, Giaohangnhanh… Hai lĩnh vực còn lại có những doanh nghiệp nổi bật là dịch vụ du lịch - lưu trú với Airbnb, Triip…; dịch vụ cho vay ngang hàng (peer-to-peer lending) với Home Credit, Lenbiz… Hiện nay, có hàng trăm doanh nghiệp khởi nghiệp hoạt động theo mô hình kinh tế chia sẻ tại Việt Nam

* Đề án thúc đẩy mô hình kinh tế chia sẻ

Kinh tế chia sẻ đem lại quá nhiều lợi ích cho xã hội, bản thân nó cũng là một “miếng bánh lớn” trong nền kinh doanh toàn cầu, vì vậy không thể bỏ qua lĩnh vực này được. Trở lực lớn nhất của việc ứng dụng mô hình kinh tế chia sẻ chính là các rào cản pháp lý, vì đây là một mô hình quá mới mẻ nên chưa hề có các chính sách, luật lệ phù hợp. Muốn vượt qua trở lực này cần có quyết sách từ cấp cao nhất của quốc gia. Tại Việt Nam, Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Quyết định số 999/QĐ-TTg ngày 12-8-2019 phê duyệt đề án thúc đẩy mô hình kinh tế chia sẻ.

Đề án thúc đẩy mô hình kinh tế chia sẻ có 3 mục tiêu chính:

a. Đảm bảo môi trường kinh doanh bình đẳng giữa các doanh nghiệp kinh doanh theo mô hình kinh tế chia sẻ và kinh tế truyền thống.

b. Đảm bảo quyền lợi, trách nhiệm và lợi ích hợp pháp của các bên tham gia mô hình kinh tế chia sẻ bao gồm người cung cấp dịch vụ, người sử dụng dịch vụ và doanh nghiệp cung cấp nền tảng.

c. Khuyến khích đổi mới sáng tạo, ứng dụng công nghệ số và phát triển nền kinh tế số.

Phạm Hoài Nhân